Opowieść niniejsza dotyczy tego Śląska, o którym  się najmniej  wie, najrzadziej mówi. Bo mówiąc o Śląsku mamy zwykle na myśli kominy fabryczne, gdzie nawet śnieg biały staje się popielatym, albo uroki Wisły czy Istebnej. A jeśli Śląsk oddzielony - to chętniej za Olzę myśl biegnie niż na przybrzegi Odry. I zawsze raczej Czarny, raczej Zielony, niż tamten, najcichszy, najmniej się rozgłaszający  - Biały, biało-zielony, Opolski.
S. Wasylewski, Na Śląsku Opolskim, Katowice 1937
 

Tak o Śląsku Opolskim - wtedy tajemniczej dla Polaków krainie na wschodnich rubieżach niemieckiej Rzeszy - pisał przeszło osiemdziesiąt lat temu Stanisław Wasylewski. 

Pojęcie “Śląska Opolskiego” jest stosunkowo młode, używane jest od mniej więcej stu lat - i to w różnych okresach na różnie wyznaczone terytoria.  Zastępujące je określenie “Opolszczyzna” funkcjonuje w obiegowym języku w dużej mierze za przyczyną dość nielogicznych nazw administracyjnych - mamy oto województwo śląskie, dolnośląskie, a pomiędzy nimi opolskie, którego nazwa ani trochę nie zdradza jego śląskiej przynależności. Tymczasem ze wszystkich tych trzech województw to właśnie opolskie składa się w największym procencie z ziem historycznego Śląska. W przeważającej części tereny dzisiejszego  województwa opolskiego należą do Górnego Śląska, którego zresztą Opole pozostaje historyczną stolicą. Ziemia brzeska i  namysłowska to tereny dolnośląskie, a tylko niewielki skrawek województwa na północnym wschodzie, w okolicy Praszki, to posiadająca zupełnie odrębną historię i tożsamość ziemia wieluńska.

Historia naszego regionu jest zatem historią Śląska. Dzieje tej ziemi pogranicza, zupełnie inaczej niż pozostałych terenów obecnej Polski,  wplatają się w historię środkowej Europy. Śląsk przechodził kolejno z rąk polskich w czeskie, austriackie i pruskie, by po ostatniej wojnie znaleźć się ponownie w granicach Polski. 

Zacznijmy jednak od początku. Zanim w okolicy Opola  pojawili się i osiedlili ludzie, królowały tu silezaury. Silesaurus opolensis, mniej imponujący, ale znacznie starszy od znanych nam wielkich dinozaurów, to  być może najstarszy znany na świecie pradinozaur. Żył tu około 230 milionów lat. temu, a jak wyglądał, można dowiedzieć się odwiedzając JuraPark w Krasiejowie.

Silesaurus Opoliensis, fot. Park Nauki i Rozrywki - Jura Park Krasiejów

Znacznie później, bo w młodszej epoce kamienia (neolicie), czyli już tylko kilka tysięcy lat temu, na terenie dzisiejszego województwa opolskiego pojawiają się pierwsze stałe osady ludzkie. Ludy, które przybyły z południa przez Bramę Morawską znalazły  swe miejsce przede wszystkim na  Płaskowyżu Głubczyckim, gdzie sprzyjające warunki pozwoliły im na prowadzenie hodowli i rozwijanie rolnictwa. Wiele zabytków archeologicznych dotyczących najstarszej historii regionu znajdziemy na wystawie Pradzieje Opolszczyzny w Muzeum Śląska Opolskiego w Opolu.

W końcu X wieku region znajdował się w granicach państwa Mieszka I. W latach 20. XX w., podczas rozbiórki zamku w Opolu okazało się, że skrywa on pozostałości drewnianego obronnego grodu wojów piastowskich. Trwające kilkadziesiąt lat kompleksowe badania archeologiczne grodu na opolskim Ostrówku (m.in. w miejscu dzisiejszego amfiteatru)  pozwoliły dokładnie ustalić, jak wyglądało życie opolan przed tysiącem lat. Wiemy nawet, jakie sandały były w modzie i jak wyglądała biżuteria ówczesnych pań. Te i inne  ciekawe eksponaty prezentowane są na wystawie stałej Opole - gród, miasto, stolica regionu w Muzeum Śląska Opolskiego w Opolu.

Wiek XIII to okres powstawania miast, a  śląskie miasta należą do najstarszych na terenie dzisiejszej Polski. Opole otrzymało prawa miejskie  najpóźniej w 1217 roku, Nysa w 1223 roku, Brzeg w roku 1248. W tym samym czasie powstało wiele innych miast regionu. Klimat takiego średniowiecznego miasta poczuć możemy do dziś spacerując wzdłuż murów obronnych Paczkowa czy Byczyny. Nieopodal tego ostatniego miasta kilka lat temu powstał gród rycerski, gdzie opolskie bractwo rycerskie na pokazach i turniejach wskrzesza kulturę średniowiecza.

Grafika

Imitacja grodu rycerskiego w Biskupicach pod Byczyną, fot. Jarosław Małkowski

Stojący na opolskim rynku pomnik księcia Kazimierza I opolskiego, założyciela miasta, przypomina nam o istnieniu piastowskiego księstwa opolskiego, które wyodrębniło się w końcu XII wieku. W wielu XIII władza książęca objęła także okolice Raciborza, stąd funkcjonująca powszechnie nazwa: księstwo opolsko-raciborskie. Postacie książce - Bolka I, Bolka II i Bolka III wraz z żoną Anną zobaczymy też na wspaniałych nagrobkach w opolskim kościele franciszkanów. Książeta rezydowali na zamku, którego jedyna pozostałościa jest dziś wieża piastowska.

Księstwa śląskie związane początkowo z piastowskim państwem polskim, stopniowo przechodziły pod panowanie czeskie. Linia Piastów opolskich wygasła w 1532 roku,  po bezpotomnej śmierci Jana Dobrego. Renesansowe epitafium upamiętniające ostatniego z rodu i wspaniałe drzewo genealogiczne opolskich Piastów znajdziemy w kaplicy piastowskiej w opolskiej katedrze św. Krzyża. W XIV i XV wieku księstwa śląskie, w tym księstwo opolsko-raciborskie, wchodziły w skład korony czeskiej. Po śmierci Ludwika Jagiellończyka -  króla czeskiego i węgierskiego -  w bitwie pod Mohaczem w 1526 roku, tereny te dostały się pod bezpośrednie zwierzchnictwo Habsburgów. W historii księstwa opolskiego zdarzył się jednak dwudziestoletni  okres, znany choćby z “Potopu”, kiedy ziemią tą rządzili zasiadający na polskim tronie Wazowie. Księstwo opolsko-raciborskie oddano bowiem  czasowo pod władanie polskich królów jako … rekompensatę za niewypłacone posągi Habsburżanek.

Po śmierci ostatniego opolskiego Piasta znaczenie Opola na mapie regionu osłabło. Ukształtowały się dwa najsilniej wówczas promieniujące ośrodki kultury i sztuki: z jednej strony protestancki piastowski dwór książęcy w Brzegu, z drugiej zaś -  katolickie biskupie księstwo nyskie. Piastowie brzescy,  przede wszystkim Jerzy II zwany Wspaniałym, chętnie przenosili nowe mody płynące zarówno z Krakowa (pierwszą żoną Fryderyka była siostra Zygmunta Starego), jaki i bezpośrednio z Italii. Sprowadzeni do Brzegu z północnych Włoch, z okolic jeziora Como (stąd określenie: Komaskowie) budowniczowie wznieśli dla księcia zamek - siedzibę powszechnie podziwianą i naśladowaną.  W regionie zachowały się także inne rezydencje szlacheckie, których historia sięga czasów renesansu: zamek Prószkowskich (von Proskau) w Prószkowie, Pücklerów w Niemodlinie czy Oppersdorffów w Głogówku.